नमो विद्वद्भ्यः
पद्मनेत्रस्य पत्नी - पद्मनेत्रा / पद्मनेत्री
*' पुंयोगादाख्यायाम् ' पा 4-1-49 , ( स्त्रियाम् पा 4-1-3 , अधिकारः ) *
पुरुषेण योगः पुंयोगः ; आख्या - बोधकः ; आख्यायाम् = आख्यायाः - पञ्चम्यर्थे
सप्तमी
' पुंयोगात् हेतोः प्रवृत्तिनिमित्तारोपेण स्त्रियां वर्तमानात् पुंबोधकात्
शब्दात् ङीष् ' इत्यर्थः ।
गोपस्य स्त्री गोपी --
Here पुंयोग means , not simply दाम्पत्य , but any relation like
जन्यजनकभावादि - केकयी , देवकी ( कैकयी , दैवकी due to तद्धित ) --
*पुंयोगमाश्रित्य
लक्षणया स्त्रियां वर्तमानात् इत्यर्थः* - देवकशब्दात् लक्षणया स्त्रियां
वर्तमानात् ।
पुंयोगात् किम् ? देवदत्ता - this is a संज्ञा , so *स्वभावतः स्त्रियाम् , न
तु पुंयोगात् हेतोः ।*
Similarly , *पद्मनेत्रा is a संज्ञा* and so it is *naturally in
स्त्रीलिङ्ग - but not due to any पुंयोग - पुरुषसंबन्ध ।*
*पद्मनेत्रा is taken as a विशेषणम् of लक्ष्मी - but not as the wife of
पद्मनेत्र -- in other words - when you pronounce the term पद्मनेत्री you /
people are not getting the meaning - पद्मनेत्रस्य भार्या - but a lady
who's eyes resemble lotuses . So there is no पुंयोग |*
* And therefore it will be पद्मनेत्रा but not पद्मनेत्री ।*
*Bonus Info :*
*व्याकरणम्* --
लक्षणा is not acceptable to वैयाकरण-s - this is the general statement . But
under this सूत्रम् , Patanjali gives the examples that are explained in
latter works as लक्षणा (even in व्याकरणम् ) ---
*भाष्यम् --*
अयमपि अभिसंबन्धो भवति - सो'यमिति । ( *compare with अध्यास of Samkaracarya
in ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यम्* )
कथं पुनरतस्मिन् ' सः ' इत्येतद्भवति ?
चतुर्भिः प्रकारैः अतस्मिन् स इत्येतद्भवति -- *तात्स्थ्यात् , ताद्धर्म्यात्
, तत्सामीप्यात् , तत्साहचर्यात् इति* ।
*तास्थ्यात् तावत् -- मञ्चा हसन्ति , गिरिर्दह्यते ।*
*ताद्धर्म्यात् -- जटिनं यान्तं ब्रह्मदत्त इत्याह । ब्रह्मदत्ते यानि
कार्याणि जटिन्यपि तानि क्रियन्ते इत्यतो जटी ब्रह्मदत्त इत्युच्यते ।*
*तत्सामीप्याद् - गङ्गायां घोषः , कूपे गर्ग्कुलम् ।*
*तत्साहचर्यात् -- कुन्तान् प्रवेशय , यष्टीः प्रवेशयेति ।*
So , the origin of the usages such as गङ्गायां घोषः etc that are seen
across the आलङ्कारिकग्रन्थ-s is here .
*न्यायदर्शनम् --*
सहचरणस्थानतदर्थ्यवृत्तमानधारणसामीप्ययोगसाधनाधिपत्येभ्यो
ब्राह्मणमञ्चकटराजसक्तुचन्दनगङ्गाशाकटान्न्पुरुषेषु अतद्भावे'पि तदुपचारः
----- 2-2-63
*मीमांसादर्शनम् *--
गुणवद्स्तु ( *जैमिनिसूत्रम्* ) -- गौणा एते शब्दाः (*शाबरभाष्यम्* ) -- गौणी
is different from लक्षणा for मीमांसक-s .
The general guideline is that any commentator , for that matter any teacher
, should have the knowledge of
all the three शास्त्र-s --
पदवाक्यप्रमाणशास्त्रज्ञ ः
Otherwise he cannot do justice at a satisfactory level .
धन्यो'स्मि
Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit
299 Doyen , Serilingampally, Hyderabad 500 019
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R)
*Skype Id: Subrahmanyam Korada*
*Blog: Koradeeyam.blogspot.in <http://Koradeeyam.blogspot.in> *
पद्मनेत्रस्य पत्नी - पद्मनेत्रा / पद्मनेत्री
*' पुंयोगादाख्यायाम् ' पा 4-1-49 , ( स्त्रियाम् पा 4-1-3 , अधिकारः ) *
पुरुषेण योगः पुंयोगः ; आख्या - बोधकः ; आख्यायाम् = आख्यायाः - पञ्चम्यर्थे
सप्तमी
' पुंयोगात् हेतोः प्रवृत्तिनिमित्तारोपेण स्त्रियां वर्तमानात् पुंबोधकात्
शब्दात् ङीष् ' इत्यर्थः ।
गोपस्य स्त्री गोपी --
Here पुंयोग means , not simply दाम्पत्य , but any relation like
जन्यजनकभावादि - केकयी , देवकी ( कैकयी , दैवकी due to तद्धित ) --
*पुंयोगमाश्रित्य
लक्षणया स्त्रियां वर्तमानात् इत्यर्थः* - देवकशब्दात् लक्षणया स्त्रियां
वर्तमानात् ।
पुंयोगात् किम् ? देवदत्ता - this is a संज्ञा , so *स्वभावतः स्त्रियाम् , न
तु पुंयोगात् हेतोः ।*
Similarly , *पद्मनेत्रा is a संज्ञा* and so it is *naturally in
स्त्रीलिङ्ग - but not due to any पुंयोग - पुरुषसंबन्ध ।*
*पद्मनेत्रा is taken as a विशेषणम् of लक्ष्मी - but not as the wife of
पद्मनेत्र -- in other words - when you pronounce the term पद्मनेत्री you /
people are not getting the meaning - पद्मनेत्रस्य भार्या - but a lady
who's eyes resemble lotuses . So there is no पुंयोग |*
* And therefore it will be पद्मनेत्रा but not पद्मनेत्री ।*
*Bonus Info :*
*व्याकरणम्* --
लक्षणा is not acceptable to वैयाकरण-s - this is the general statement . But
under this सूत्रम् , Patanjali gives the examples that are explained in
latter works as लक्षणा (even in व्याकरणम् ) ---
*भाष्यम् --*
अयमपि अभिसंबन्धो भवति - सो'यमिति । ( *compare with अध्यास of Samkaracarya
in ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यम्* )
कथं पुनरतस्मिन् ' सः ' इत्येतद्भवति ?
चतुर्भिः प्रकारैः अतस्मिन् स इत्येतद्भवति -- *तात्स्थ्यात् , ताद्धर्म्यात्
, तत्सामीप्यात् , तत्साहचर्यात् इति* ।
*तास्थ्यात् तावत् -- मञ्चा हसन्ति , गिरिर्दह्यते ।*
*ताद्धर्म्यात् -- जटिनं यान्तं ब्रह्मदत्त इत्याह । ब्रह्मदत्ते यानि
कार्याणि जटिन्यपि तानि क्रियन्ते इत्यतो जटी ब्रह्मदत्त इत्युच्यते ।*
*तत्सामीप्याद् - गङ्गायां घोषः , कूपे गर्ग्कुलम् ।*
*तत्साहचर्यात् -- कुन्तान् प्रवेशय , यष्टीः प्रवेशयेति ।*
So , the origin of the usages such as गङ्गायां घोषः etc that are seen
across the आलङ्कारिकग्रन्थ-s is here .
*न्यायदर्शनम् --*
सहचरणस्थानतदर्थ्यवृत्तमानधारणसामीप्ययोगसाधनाधिपत्येभ्यो
ब्राह्मणमञ्चकटराजसक्तुचन्दनगङ्गाशाकटान्न्पुरुषेषु अतद्भावे'पि तदुपचारः
----- 2-2-63
*मीमांसादर्शनम् *--
गुणवद्स्तु ( *जैमिनिसूत्रम्* ) -- गौणा एते शब्दाः (*शाबरभाष्यम्* ) -- गौणी
is different from लक्षणा for मीमांसक-s .
The general guideline is that any commentator , for that matter any teacher
, should have the knowledge of
all the three शास्त्र-s --
पदवाक्यप्रमाणशास्त्रज्ञ ः
Otherwise he cannot do justice at a satisfactory level .
धन्यो'स्मि
Dr.Korada Subrahmanyam
Professor of Sanskrit
299 Doyen , Serilingampally, Hyderabad 500 019
Ph:09866110741(M),91-40-23010741(R)
*Skype Id: Subrahmanyam Korada*
*Blog: Koradeeyam.blogspot.in <http://Koradeeyam.blogspot.in> *
No comments:
Post a Comment