Brahminism

🌸 *ब्राह्मणम्।।*🌸

〰️🌼〰️🌼〰️🌼〰️

ग्रन्थवाची ब्राह्मणशब्दः विशेषतः नपुंसकलिङ्गे एव प्रयुक्तो भवति। मेदिनीकोशानुसारेण वेदभागस्य सूचकः ब्राह्मणशब्दः नपुंसक एव भवति। ग्रन्थार्थ ब्राह्मणशब्दस्य प्रयोगः पाणिनीयव्याकरणे, निरुक्ते शतपथब्राह्मणे, ऐतरेयब्राह्मणे, च न केवलं समुपलब्धो भवति, प्रत्युत तैत्तिरीयसंहितायामस्य सर्वाधिकप्राचीनप्रयोगोऽपि प्राप्यते। ब्राह्मणं ब्रह्मणः व्याख्यापरकग्रन्थानां नाम अस्ति। ब्रह्म-शब्दः स्वयमनेकार्थेषु प्रयुक्तो भवति, येष्वेकोऽर्थः 'मन्त्रः' अर्थात् वेदे निर्दिष्टमन्त्रः।अनेन प्रकारेण वैदिकमन्त्राणां व्याख्यानोपस्थितकरणेन ब्राह्मणस्येदं नामकरणम् अभवत्। 'ब्राह्म', शब्दस्यापरोऽप्यर्थो भवति - यज्ञः। अर्थात् यज्ञीयकर्मकाण्डस्य व्याख्या-विवरणयोः सम्पादनं ब्राह्मणग्रन्थानां मुख्यविषयः अस्ति। ब्राह्मणेषु मन्त्र-कर्म-विनियोगानां व्याख्याऽस्ति। ब्राह्मणानाम् अन्तरङ्गपरीक्षणेन ज्ञातो भवति यदेते ग्रन्थाः यज्ञानां वैज्ञानिकः, आधिभौतिकः, आध्यात्मिकः च स्वरूपसम्पादनकर्त्ता कश्चन महनीयो विश्वकोशोऽस्ति। यथा -

'ब्राह्मणं नाम कर्मणस्तन्मन्त्राणां च व्याख्यानग्रन्थः' इति।

*'नैरुक्त्यं यस्य मन्त्रस्य विनियोगः प्रयोजनम् ॥*

*प्रतिष्ठानं विधिश्चैव ब्राह्मणं तदिहोच्यते ॥'*

एवं वेदो द्विविधो मन्यते — मन्त्ररूपो ब्राह्मणरूपश्च। तदयं ब्राह्मणभागोऽपि वेद एव। ब्रह्मवेदस्तद् व्याख्या 'ब्राह्मण' इत्यपि केचित्। वेदशेषभूताः इमे ब्राह्मणग्रन्थाः यज्ञानुष्ठानस्य विस्तृतं वर्णनं कुर्वन्ति। काश्चन कथा अपि ब्राह्मणग्रन्थेषु प्राप्यन्ते। प्रत्येकं वेदशाखानुसारेण ब्राह्मणाः, आरण्यकग्रन्थाश्च भिन्नाः सन्ति। साहित्यमिदं गद्यात्मकं विद्यते। यज्ञस्य विधानं कदा कृतं भवेत् ? कानि च साधनानि तदर्थमपेक्ष्यन्ते ? के च तत्तद् यज्ञानामधिकारिणः ? इत्येतद्विषयाणाम् उपपादनं ब्राह्मणसाहित्ये कृतमस्ति। समवाप्तानां प्रमुखब्राह्मणानां वेदाननुसरन्ती संख्या अनेन प्रकारेणास्ति-

( १ ) ऐतरेयब्राह्मणम्,

( २ ) शाङ्ख्यायनब्राह्मणम् ( ऋग्वेदीयम् ),

( ३ ) शतपथब्राह्मणम् ( शुक्लयजुर्वेदीयम्),

(४) तैत्तिरीयब्राह्मणम् ( कृष्णयजुर्वेदीयम् ),

( ५ ) ताण्ड्यम्,

( ६) षड्वंशम्,

( ७ ) सामविधानम्,

( ८ ) अार्षेयम्,

( ९ ) दैवतम्,

( १० ) उपनिषद्ब्राह्मणम्,

( ११ ) संहितोपनिषद्ब्राह्मणम्,

( १२ ) वंशब्राह्मणम्,

( १३ ) जैमिनीयब्राह्मणम् ( सामवेदीयम् ),

( १४ ) गोपथब्राह्मणम् ( अथर्ववेदीयम् )

ब्राह्मणग्रन्थेषु शतपथब्राह्मणं गुरुतममहत्त्वं भजते। तद्विशालकायं, यागानुष्ठानानां प्रतिपादनं सर्वोक्तमरीत्या तत्रैव कृतं दृश्यते। प्रस्तौति तद् यज्ञ-यागविषयकं विवरणं साङ्गोपाङ्गम्।

*वशिष्ठ व्यास।।*