Praatipadikam in sanskrit grammar

🌹प्रातिपदिकम् (व्याकरणे )🌸

क्रियापदानां मूलं धातुः तद्वत् नामपदानां मूलं प्रातिपदिकम् इत्युच्यते । 

धातुं, प्रत्‍ययं, प्रत्‍ययान्‍तं च विहाय अन्‍येषां सार्थकशब्‍दानां प्रातिपदिकसंज्ञा भवति ।

"अर्थवदधातुरप्रत्‍यय: प्रातिपदिकम्" इति सूत्रे 

अर्थवत् अधातु अप्रत्यय प्रातिपदिकम्

अर्थात् अर्थसहितं किन्तु धातुः नास्ति प्रत्यय अपि नास्ति। राम: इत्यस्य शब्दस्य प्रातिपदिकम् अस्ति राम इति। 

पदानां बीजं भवति प्रातिपदिकम्। प्रातिपदिकेन सह सुप् प्रत्ययस्य योजनेन पदं सिध्यति।वाक्येषु पदानामेव प्रयोगः भवति, न तु प्रातिपदिकानाम् । एकः वर्ण अपि अर्थपूर्णः सन् शब्दो भवितुमर्हति यथा ' अ ' इति विष्णुपर्यायः ।शक्तं पदं इति खलु तत्र प्रातिपदिकस्य तथा प्रत्ययस्य योजनेन शक्तिं प्राप्यते।। --सुनीश:।

🌹प्रातिपदिकम् (व्याकरणे)🌸

विद्वान् कीदृग् वचो ब्रूते?

को रोगी? कश्च नास्तिकः?

कीदृक्चन्द्रं न पश्यन्ति?

सूत्रं तत् पाणिनेर्वद ॥

इति काचन प्रहेलिका प्रसिद्धा।

*"अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्"* इत्युत्तरम् ।

विद्वान् कीदृग् वचो ब्रूते? अर्थवत्। 

को रोगी? अधातुः (धातुहीनः) ।कश्च नास्तिकः? अप्रत्ययः (प्रत्ययो विश्वासस्तद्धीनः) ।

कीदृक्चन्द्रं न पश्यन्ति? प्रातिपदिकम् (प्रतिपत्तिथौ वर्तमानम्) । तच्चतुर्योगात् पूर्वोक्तं पाणिनिसूत्रम्।

लोके प्रातिपदिकशब्दस्य बहवोर्थाः सन्ति। प्रतिपदिति शब्दात् "कालाट्ठञ्" इति सूत्रेण निष्पन्नः प्रातिपदिकशब्दस्त्रिलिङ्गी प्रतिपत्तिथिजातार्थप्रतिपत्तिकरः । तयैव निष्पत्त्या वह्निशब्देपि शक्तिरस्ति शब्दस्यास्य । वैयाकरणास्तु प्रत्ययहीनस्य नामशब्दस्य नाम वदन्ति प्रातिपदिकमिति नपुंसकलिङ्गि। पदं पदं प्रति सम्बन्धात्तस्य तादृङ् नाम। तल्लक्षणं च पाणिनिना सूत्रद्वयेनोक्तम् - *"अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्"" "कृत्तद्धितसमासाश्च"* इति ।तत्र प्रथमेन धात्वन्यः प्रत्ययहीनोर्थवाञ्च्छब्द आम्नातः। धातोस्तिङ्भिन्नप्रत्यययोजनेन निष्पन्नाः पठनगत्यादिशब्दाः, नामशब्देभ्यः प्रत्यययोजनेन निष्पन्ना दाशरथ्यादयो नामान्तरशब्दाः, अनेकपदयोजनानन्तरं सुब्लोपेन निष्पन्ना राजपुरुषादयः समस्तशब्दाश्च द्वितीयेन सूत्रेण प्रातिपदिकसंज्ञया सङ्गृह्यन्ते। "अपदं न प्रयोक्तव्यम्" इति विधिः। अतश्च केवलप्रातिपदिकस्य प्रयोगो निषिद्धः । किं तर्हि? "सुप्तिङन्तं पदम्"। प्रातिपदिकात् प्रकृतेः सुप्प्रत्यययानां नामशब्दानां धातोः प्रकृतेस्तिङ्प्रत्ययानां च योजनेनार्थवन्ति पदानि सम्भवन्ति। प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे स्वौजस्-प्रत्ययास्तद्भिन्नार्थेष्वमादयश्च युज्यन्ते। एवमर्थवन्ति पदानि प्रयोगार्हाणि सम्भवन्ति। --डॉ॥ नारायणन् पि आयुर्वेदि