॥ श्रीविष्णुसहस्रनामभाष्यम् ॥
(श्रीसत्यसन्धयतिराजकृतम्)
॥ हरिः ॐ ॥
विश्वं विष्णुर्वषट्कारो भूतभव्यभवत्प्रभुः
भूतकृद्भूतभृद्भावो भूतात्मा भूतभावनः ॥१॥
भाष्यम् ॥ इह हि नानाविधव्यसनराशिभवावभुग्नशिरसां
विश्वं जगद्वर्तयतीति वा । विश्वस्य कारणत्वाद्वा । कार्यकारणयोरेकशब्दव्यवहृतिर्
पूतात्मा परमात्मा च मुक्तानां परमागतिः ।
अव्ययः पुरुषः साक्षी क्षेत्रज्ञोऽक्षर एव च ॥२॥
भा॰ – ॥ पूतात्मेति । पूता आत्मानो जीवा यस्मात् । पूतानामात्मा मनो यस्मिन्निति वा । पूतश्चासावात्मा च ॥ २ ॥
परम उत्तमः । परः शत्रुर्मीयते हिंस्यते येनेति वा स चासावात्मेति । परा च सा मा च परमा । यद्वा पातीति पा । पा च सा रमा च परमा तस्यात्मा पतिः । आदानार्थत्वतश्चायमात्मशब्दः पतिं वदेदित्यनुव्याख्यानोक्तेः । यद्वा स्वीयतया भृत्यानादत्त इत्यात्मा । तदुक्तं भागवते – यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह । यच्चास्य सन्ततो भावस्तस्मादात्मेति भण्यते ॥ इति । यद्वा तनु विस्तारे मा निर्माण इति धातुभ्यामात्तनिर्माणाद्वा आङ्पूर्वाभ्यां तनु विस्तारे माङ् मान इति धातुभ्यामात्तज्ञानाद्वाऽत्मा । तदुक्तं बृहद्भाष्ये – अततत्वात्तथाऽत्तृत्वादात्माऽसौ ब्रह्मणः स्मृतः । आदानादात्तनिर्माणादात्तज्ञाना
योगो योगविदां नेता प्रधानपुरुषेश्वरः ।
नारसिंहवपुः श्रीमान्केशवः पुरुषोत्तमः ॥३॥
भा॰ – ॥ योग इति । युज्यते हृदि योगिभिर्ध्यायत इति योगः । युनक्ति गुणान्स्वस्मिन्निति वा । भक्तानां भवतरणोपाय इति वा ॥ योगं समाधिं विदन्तीति (जानन्ति) योगविदो भक्तास्तेषां नेता मोक्षफलं प्रापयितेति योगविदां नेता ॥ प्रधानं प्रकृतिः पुरुषा जीवास्तेषामीश्वरत्वात्प्रधानपु
सर्वः शर्वः शिवः स्थाणुर्भूतादिर्निधिरव्ययः ।
सम्भवो भावनो भर्ता प्रभवः प्रभुरीश्वरः ॥४॥
भा॰ – ॥ सर्व इति । वाच्यतया वेदाख्यरवसहितत्वात्सर्वः । निर्वचनत्वाद्रेफोत्तराकारलोपः । सर्वव्यापित्वाद्वा । सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्व इति गीतोक्तेः । अथवा सर्वस्रष्टृत्वादनिमित्तेन सर्वशब्दवाच्यः । स्रष्टा पाता च संहर्ता नियन्ता च प्रकाशिता । यतः सर्वस्य तेनाहं सर्वोऽसीत्यृषिभिः स्तुत इति गीताभाष्योक्तेः ॥
शृणातीति शर्वः । शृ हिंसायाम् । अयोग्यानां शम्रोधनाद्वा शर्वः । शर्वः शंरोधनाद्धरिरिति भाष्योक्तेः ॥ शिवं मङ्गलमस्यास्तीति शिवः । अर्शाद्यच् । शिवयतीति वा । तत्करोतीति ण्यन्तात् पचाद्यच् । शं सुखमेषामस्तीति शिवा मुक्तास्तान्वर्तयतीति वा ॥ तिष्ठतीति सर्वत्रेति स्थः स्थश्चासावणुश्चेति स्थाणुः । यद्वा स्थाणुरिति सूत्रात्स्थाधातोः णुप्रत्यये स्थिरत्वात्स्थाणुः । शिवेऽन्तर्यामितया तिष्ठतीति शिवस्थाणुरित्येकं पदं वा ॥ भूतानामादिः कारणं भूतादिः । भूतैरादीयत पादीयत इति वा । भूतानामादिर्भक्षक इति वा । अद् भक्षणे ॥ निधीयते हृदि सज्जनैरिति निधिः ॥३०॥ अवौ सूर्ये अयति गच्छतीत्यव्ययः । ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्तीत्युक्तेः । प्रीत्यर्थादवतेर्विच् । अवा प्रीत्या यान्ज्ञानिनः प्रति यातीति वा ॥ सम्यग्भानि नक्षत्राणि वर्तयतीति सम्भवः ॥ भावमभिप्रायं नयतीति भावनः । भया सूर्यादिगतस्वभासा आवयति ज्ञापयति पदार्थानिति वा । भानां कान्तीनामवनं प्राप्तिर्यस्येति वा । न विद्यते भावनमुत्पादनं यस्येति वा ॥ पोषकत्वादभर्ता ॥ प्रकृष्टा भा ययोस्तौ प्रभौ सूर्यचन्द्रौ तौ वर्तयतीति प्रभवः । प्रकृष्टो भवो येनेति वा ॥ प्रकर्षेण भवतीति प्रभुः ॥ ईशनसीलत्वादीश्वरः । ईशेभ्यो वर इति वा ॥४॥
स्वयम्भूः सम्भुरादित्यः पुष्कराक्षो महास्वनः ।
अनादिनिधनो धाता विधाता धातुरुत्तमः ॥५॥
भा॰ – ॥ स्वयम्भूरिति । स्वयमेव भवतीति स्वयम्भूः ॥ शं सुखं भावयतीति शम्भुः ॥ आदित्यस्थत्वादादित्यः । आदिश्चासौ त्यश्चेति व्युत्पत्त्या सूर्यान्तर्गतरूपेण पृथिवीरसं गृह्णानो यातीति वा । तदुक्तमृग्भाष्ये । आदित्यस्थत्वात्स आदित्य आददानः प्रयाति वेति । उपेन्द्ररूपेणादितिपुत्रत्वाद्
अप्रमेयो हृषिकेशः पद्मनाभोऽमरप्रभुः ।
विश्वकर्मा मनुस्त्वष्टा स्थविष्ठः स्थविरो ध्रुवः॥६॥
भा॰ – ॥ अप्रमेय इति । न विद्यन्ते प्रमातुं योग्याः परिच्छिन्ना गुणा यस्यासावप्रमेयः । प्रमितसर्वज्ञत्वेन न विद्यते प्रमेयं ज्ञातव्यं यस्येति वा । ज्ञातव्याश्चैव ध्यातव्या गुणाः सर्वेऽप्यतो हरेर्त्युक्तेः प्रकृष्टा मेया भक्तज्ञेया गुणा यस्यासौ प्रमेयः । अश्चासौ प्रमेयश्चेति प्रकृष्टा च सा मा च प्रमा लक्ष्मीस्ताम् इं विस्मयं यापयतीति प्रमेयः । अश्चासाविति प्राग्वत् ॥ हृष् तुष्टावित्यतो भावे कप्रत्यये हृषो हर्षः सोऽस्यास्तीति हृषी ई रमा को ब्रह्मा च ईकौ तयोरीशः ईकेशो हृषी चासावीकेशश्चेति हृषिकेशः । हृषिण ईकेशा रमाब्रह्मरुद्रा येनेति वा । हृषिकाणीन्द्रियाणि तेषामीश इति वा । पद्मं नाभौ यस्यासौ पद्मनाभः । पदोर्मा यस्यासौ पद्मः नाभे राज्ञोऽयं वृषभरूपेणेति नाभः । न विद्यते अभा अप्रकाशो यस्येति वा नाभः । पद्मश्चासौ नाभश्चेति वा । गत्यर्थादमतेर्भावेऽचि अमं ज्ञानं राति ददातीत्यमरः । न विद्यते मा मितिर्यस्य स तदमम् । अमं रं रमणं यस्येति वा । अस्य विष्णोर्मा ज्ञानं येषां ते अमास्तान् रायतीति वा । प्रकर्षेण भवतीति प्रभुः । अमरश्चासौ प्रभुश्चेत्यमरप्रभुः ॥५०॥ विना गरुडेन शुवति गच्छतीति विशुः । न विद्यते कर्म बन्धकं यस्येति वा न विद्यते कर्म क्लिष्टं यस्येति वा अकर्मा । विशुश्चासावकर्मा चेति विश्वकर्मा । विश्वं कर्म यस्मादिति वा । न ऋते तत्क्रियत इति श्रुतेः ॥ अवबोधरूपत्वान्मनुः ॥ त्वष्टा दीप्तः ॥ स्थविष्ठोऽत्यन्तस्थूलः ॥ स्थविरो वृद्धः प्रवयाः स्थविरो वृद्धः इत्यमरोक्तेः ॥ ध्रुव स्थैर्य इत्यतो ध्रुवः स्थिरः ॥६॥
अग्राह्यः शाश्वतः कृष्णो लोहिताक्षः प्रतर्दनः ।
प्रभूतस्त्रिककुब्धाम पवित्रं मङ्गलं परम् ॥७॥
भा॰ – ॥ अग्राह्य इति । साकल्येन ग्राह्यो न भवतीत्यग्राह्यः । सर्वस्यापि गृहीतत्वेनन विद्यते ग्राह्यं यस्येति वा । ग्रह उपादाने । ग्राह्यो न भवतीत्यग्राह्यः । अह व्याप्तावित्यतो ण्यत् । आह्यो गुणैर्व्यापनीयोऽग्रश्चासावाह्
ईशानः प्राणदः प्राणो ज्येष्ठः श्रेष्ठः प्रजापतिः ।
हिरण्यगर्भो भूगर्भो माधवो मधुसूदनः ॥८॥
भा॰ – ॥ ईशान इति । ईशं रुद्रमानयति चेष्टयतीतीशानः । ई लक्ष्मीस्तस्याः शं सुखं यस्मात्स ईशः । अनः अनस्यायं स्वामी आनः ईशश्चासावानश्चेति वा । मुक्तचेष्टकत्वाद्वा । ईशानामपि मुक्तानामीशानः सोनताच्छ्रुत इति माण्डूकभाष्योक्तेः । प्राणान्ददातीति वा । प्रकर्षेणाणं सुखविरुद्धदुःखं द्यति खण्डयतीति वा । प्रकृष्टचेष्टकत्वाद्वा प्राणः ॥ ज्येष्ठः श्रेष्ठो गुणैः कालेन वा वृद्धतमः प्रशस्ततमः प्रशस्यतमः ॥ प्रजापालकत्वात्प्रजापतिः प्रजानां पालनाद्विष्णुः प्रजापतिरितीर्यत इति षट्प्रश्नभाष्योक्तेः । प्रकर्षेण जनयतीति प्रजः । न विद्यते पतिर्यस्य सोऽपतिः । प्रजश्चासावपतिश्चेति वा प्रजापतिः ॥७०॥ हर्य गतिकान्त्योरित्यस्माद्धर्यते
ईश्वरो विक्रमी धन्वी मेधावी विक्रमः क्रमः ।
अनुत्तमो दुराधर्षः कृतज्ञः कृतिरात्मवान् ॥९॥
भा॰ – ॥ ईश्वर इति । ईशेभ्यो ब्रह्मादिभ्यो वर ईश्वरः । अस्य स्त्री ई लक्ष्मीः श्वा वायुः । श्वा वै वायुः श्वसनादिति ऋग्भाष्योक्तेः । ईश्वभ्यां राजत इति वा ॥ विक्रमोऽस्यास्तीति विक्रमी । क्रमस्तारतम्यमस्यास्तीति क्रमी । विप्रिय इत्यादिवत् । विशब्दो नञर्थे । न क्रमी विक्रमी स्वावतारेषु तारतम्यरहित इति वा ॥ धनुरस्यास्तीति धन्वी ॥ मेधाऽस्यास्तीति मेधावी ॥ विशेषेण क्रमः पादविक्षेपो यस्यासौ विक्रमः । क्रमु पादविक्षेपे इति धातोः । क्रमदेवत्वात्क्रमः । स्पष्टं चैतदैतरेयभाष्ये । पृथिवीस्थो वराहस्तु संहिता देवतोदिता । दिविष्ठो वामनश्चैव संप्रोक्ताः पददेवताः । नृसिंहस्त्वन्तरिक्षस्थो भगवान्क्रमदेवेति ॥८०॥ न विद्यते उत्तमो यस्मादित्यनुत्तमः । न विद्यते नुत्प्रेरको यस्य सोऽनुत् । नुद प्रेरणे । अतिशयेनानुत् अनुत्तमः । नुत्तनुन्नास्तनिष्ठ्यूता विद्धक्षिप्तेरिताः समा इति कोशात् । नुत्ता तिरस्कृता न नुत्ताऽनुत्ता अतिरस्कृता मा संपज्जञानं वा यस्येति वा । क्लिन्नं तिमितं समुन्नमुत्तं चेत्यमरोक्तेः । अनुत्ता अक्लिन्ना रमा यस्येति वा ॥ आधर्षयितुमशक्यो दुराधर्षः । श्रुतिस्मृती हरेराज्ञे इत्युक्तेः ॥ कृतं कर्म ज्ञापयतीति वा । कृतं स्वाराधनरूपमुपकारं जानातीति वा । कृतान्नित्यान्सर्वपदार्थान् जानातीति वा कृतज्ञः । कृता उत्पादिता ज्ञा जीवा येनेति वा । यतो वा इमानि भूतानीति श्रुतेः ॥ प्रयत्नरूपत्वात्कृतिः ॥ आत्मा विरिञ्चः सुमनाः सुधौतश्चेति कथ्यत इति वचनादात्मा चतुर्मुखस्तदस्वानात्मवान् । आत्मा देहो नित्यमस्यास्तीति वा ॥९॥
सुरेशः शरणं शर्म विश्वरेताः प्रजाभवः ।
अहः संवत्सरो व्यालः प्रत्ययः सर्वदर्शनः ॥१०॥
भा॰ – ॥ सुरेश इति । सुरा समुद्रोत्था येषामस्तीति सुराः । सुष्ठु राजन्त इति वा । राजृ दीप्तौ । सुराणामीशः सुरेशः ॥ शरणमाश्रयः रक्षिता वा । शरणं गृहरक्षित्रोरित्यमरः ॥ शर्म शृणात्यशुभं शॄ हिंसायाम् ॥ विश्वरेता जगत्कारणम् । भुवस्य रेतो विष्णोरिति श्रुतेः ॥ वश्वो वायुस्तत्कारणं वा । विश्वो वायुः समुद्दिष्ट इत्युक्तेः ॥ प्रजनयन्तीति प्रजा भगवतो ज्ञापयितारः । इन्द्र एकं सूर्य एकं जजानेति श्रुतेः । यस्ता विजानात्स पितुः पितासदिति श्रुतेः । न विद्यते भव उत्पत्तिर्यस्मिन्यस्येति वा अभवो वैकुण्ठादिः । प्रजानामभवो यस्मात्स प्रजाभवः । प्रजानां भव उत्पत्तिर्यस्मादिति वा । प्रजाश्च भानि च तानि वर्तयतीति वा ॥९०॥ हन्यमानत्वात् हः जीवः स न भवतीतयहः । हेयो न भवतीति वाऽहः ।ओहाक् त्याग इति धातोः ॥ संवत्सरः संवसत्यत्रेति संवत्सरः ॥ व्यालः वि आङ्पूर्वात् अड उद्यम इति धातोः अच्प्रत्यये डलयोरभेदे व्यालः । भक्ताभीष्टदानोद्योगवान् । अलम्भूषणपर्याप्तिवारणेष्विति धातोरच्प्रत्यये निष्पन्नालशब्दात् समूहार्थ अणि अलानां भूषणानां समूह आलम् कौस्तुभादिकं विशेषेणालं यस्येति वा । विशेषेणालति सृष्ट्यादिकार्ये पर्याप्तो भवतीति वा । शत्रून्वारयतीति वा । विशेषेणासमन्ताज्जगतः क्षयो यस्मादिति वा । लीङ् श्लेषण इत्यतो डप्रत्यये विशेषेणासमन्तात् श्लेषो यस्येति वा । लस् प्रकाशन इत्यतो भावे डप्रत्यये विशेषणासमन्तात् प्रकाशनं यस्येति वा ॥ प्रत्ययो ज्ञानरूपः ॥ प्रति विषयान् अयते जानातीति । अय पय गताविति धातोः । सर्वविषयकत्वात् सर्वं दर्शनं यस्यासौ सर्वदर्शनः । ईश्वरः सर्व ईशान इति द्विरूपकोशात् षर्व हिंसायामित्यतः पचाद्यचि धात्वादेः षः स इति सत्वे च सर्वो रुद्रस्तस्य दर्शनं ज्ञानं यस्मादिति वा । सर्वे च ते दर्शाश्चामावास्याश्च तेषु हविरादिकं नयतीति सर्वदर्शनः ॥१०॥
No comments:
Post a Comment