Hitopadesha - Sanskrit

🙏हितोपदेश-सुभाषित-श्लोकाः - 1.71🌺

🌷

मूलम्--

मर्तव्यमिति यद् दुःखं पुरुषस्योपजायते ।

शक्यते नानुमानेन परेण परिवर्णितुम् ॥१.७१॥

🌺

पदविभागः--

मर्तव्यम् इति यद्-दुःखं पुरुषस्य उपजायते । शक्यते न अनुमानेन परेण परिवर्णितुम् ॥१.७१॥

🌸

अन्वयः--

पुरुषस्य यत् मर्तव्यम् इति दुःखम् उपजायते, परेण अनुमानेन परिवर्णितुं न शक्यते ॥१.७१॥

🌼

प्रतिपदार्थः--

'मया मर्त्तव्यमिदानी'मिति ज्ञात्वा, यत् = यादृशं ; दुःखं = मनःक्लेशः ; पुरुषस्य = जन्तोः ; उपजायते = भवति ; तेन = तद्धेतुकेन ; अनुमानेन = अनुमित्या ; परोऽपि = मृगपक्ष्यादिरपि ; शक्यः = योग्यः ; 

'मरणाद्यथा मम दुःखं, तथैव परस्यापीति विज्ञाय परोऽपि स्वात्मवदेव रक्षणीय इत्याशयः ॥१.७१॥

🌻

तात्पर्यम्--

मनुष्यस्य या मरणविषया पीडा अनुभूयते, सा (यः तं क्लेशम् अधुना नानुभवति तेन) अन्यजनेन ('इदमित्थम् एवंरूपेण दुःखं भवती'ति शब्दैः) प्रकटयितुं न शक्या ॥१.७१॥

🌿

हिन्द्यर्थः--

'मुझको मरना होगा' यह सोच कर मरने वाले मनुष्य को जो दुःख होता है, उसको दूसरा मनुष्य केवल अनुमान से वर्णन नहीं कर सकता है ॥१.७१॥