Essence of gitA

🏵गुरुवासरः (30-11-17) एकादशी🌻

✍प्रस्तावविषयः-- गीतासारः🌷

*गीताध्ययनशीलस्य प्राणायामपरस्य च।* 

 *नैव सन्ति हि पापानि पूर्वजन्मकृतानि च।।*

नित्यं गीतापारायणेन प्राणायामेन च पूर्वजन्मार्जितानि पापानि विनस्यन्तीति गीतामाहातम्ये भगवतोक्तम्। किं केवलं गीतापारायणेन पापानि सर्वाण्यपि प्रक्षाल्यन्ते वा? इति कदाचित् चिन्तयामि। तर्हि गीतानामयज्ञादि व्याजेन सर्वेऽपि गीतापाठं कुर्वन्ति खलु! तेन तस्मिन् उक्तफलप्राप्तिः प्राप्नुवन्ति वा इति। गीताध्ययनमित्युक्ते अनुदिनमपि गीतापारायणेन अस्माकं मनसि ताः श्लोकाः नैरन्तर्येण आवर्तयन्ति। श्लोकार्थान् आवर्तनेन सह चिन्तयामश्चेत् अस्माकं जीवने आचार्योक्त विषयेषु श्रद्धां विधास्यामः। श्रद्धया एव तत्तत् कर्माणि कर्तुं शक्नुमः। अतः तत्रैवोक्तम्-

 *अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्।* 

 *असदतित्युते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह।।*

             -इति श्रद्धात्रयविभागयोगे

अश्रद्धया यं कर्म करोति तत्कर्मणा ऐहिकिमुष्मिकफलं न सिद्ध्यति। यदि फलप्राप्तेः कर्मकरिष्यामश्चेत् तत्र श्रद्धया एव करिष्यामः खलु इति प्रश्नः उदेति । तदर्थमेव श्रद्धापि विभागत्रयं कृतम्। तत्र दैवसुरसंपद्विभागयोगे दैवीगुणाः, आसुरीगुणाः कथं भवन्तीति प्रितिपिदितम्। एतयोरनयोःअध्याययोः सम्बन्धः अस्त्येव। 

प्रथमतः आहारशुद्ध्या एव अस्माकं मनः प्रवर्तेत । तेनैव सत्वरजस्तमोगुणप्रभावःमनसि उद्भवति। तस्मादेव अस्माभिः करिष्यमाणःकर्माण्यपि वर्तन्ते। 

 *युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।* 

 *युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा।।* 

- आत्मसंयमयोगे।

आहारविहारेषु, कर्माचरणेषु, जाग्रत्स्वप्नावस्थासु यथायोग्यं नियमानुसारेण यः प्रवर्तते स दुःखात् विमुक्तो भवति।

 *अभयंसत्त्वसंशुद्धिः* *ज्ञानयोगव्यवस्थितिः*।

 *दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यास्तप आर्जवम्।।*-दैवासुरसंपद्विभागयोगे।

कथं प्राप्राप्स्यामः एतानि लक्षणानि इति श्रद्धात्रये प्रोक्तं अपि च तत्र शारीरकं तपः इत्यपि च विवरणं प्रदत्तः।

 *देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्।* 

 *ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते।।* इति।

देवब्राह्मणादीनां पूजनं, बहिश्शौचं, ऋजुत्वं, ब्रह्मचर्यं, अहिंसा इत्युक्ते अत्र जिवहिंसा एतान् नियमान् शारीरकतपसा पाल्यन्ते। 

 *अहिंसा सत्यमक्रोधः त्यगः शान्तिरपैशुनम्।* 

 *दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्।।* - दैवासुर...।

वाङ्मयतपश्चर्यया उपर्युक्तानि लक्षणानि सम्भवन्ति।

 *अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।* 

 *स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते।।* 

वचनेषु सत्यं, प्रियं, हितं च मिलित्वा अनुद्वेगेन वचनीयम्। अनवरतस्वाध्यायं इत्युक्ते वेदशास्त्रपुराणादि पठनं वङ्मयतपश्चर्या  भवति।

 

*तेजः क्षमा धृतिश्शौचं अद्रोहो नातिमानिता।* 

 *भवन्ति सम्पदं दैवीं अभिजातस्य भारत।।* -दैवासुरे..।

एतानि लक्षणानि मानसिक तपसा सिद्ध्यन्ति।

 *मनःप्रसादसौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः।* 

 *भावसंशुद्धिरित्येतत्* *तपोमानसमुच्यते।।*

मनसि प्रसन्नता, सौम्यता , मौनं इत्युक्ते मनः भगवत्येव स्थापनं,मनोनिग्रहः, अन्तश्शौचम् इत्येतानि मानसिकतपश्चर्याः इत्युच्यन्ते।

गीतायां विभागाः योगाभिधानेन कृताः। यथा अर्जुनविषादयोगः, सांख्ययोगः.... इति।

"योगः कर्मसु कौशलम्।" इति भगवता एव उक्तम्। कर्मकुशलत्वमेव योगः इति। कर्म कृत्वापि नाहं कर्ता नाहं भोक्ता इति मत्वा ईश्वरार्पणबुद्ध्या यदि क्रियेत तदेव योगो भवति।

अतः-

 *चेतसा सर्वकर्माणि मयि सन्न्यस्य मत्परः।* 

 *बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव।।*

सर्वकर्माण्यपि मयि विधाय, स्थिरबुद्ध्या ममामेव अनुस्मर । इति गीताचार्येणोक्तम्।

            🙏🌷  बाला...✍