सरस्वती-रहस्य उपनिषद्
॥ सरस्वतीरहस्योपनिषत् ॥
प्रतियोगिविनिर्मुक्तब्रह्मविद्यैकगोचरम् ।
अखण्डनिर्विकल्पं तद्रामचन्द्रपदं भजे ॥
ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता
मनो मे वाचि प्रतिष्ठितम् ॥
आविरावीर्म एधि वेदस्य म आणीस्थः
शृतं मे मा प्रहासीः अनेनाधीतेनाहोरात्रान्सन्दधामि
ऋतं वदिष्यामि सत्यं वदिष्यामि ॥
तन्मामवतु तद्वक्तारमवतु
अवतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
ॐ !मेरे अन्दर शान्ति हो।
मेरे वातावरण में शान्ति हो।
मेरे ऊपर काम कर रही शक्तियों में शान्ति हो ॥
Om ! Let there be Peace in me !
Let there be Peace in my environment !
Let there be Peace in the forces that act on me !
हरिः ॐ ॥
हरि ॐ ॥
Hari Om!
ऋषयो ह वै भगवन्तमाश्वलायनं संपूज्य पप्रच्छुः
ऋषियों ने आदर के साथ पूज्य अश्वलायन से पूछा
The sages, verily, with due reverence, asked the holy Asvalayana
केनोपायेन तज्ज्ञानं तत्पदार्थावभासकम् ।
यदुपासनया तत्त्वं जानासि भगवन्वद ॥ १ ॥
सभी को प्रकाशित करने वाला ज्ञान किस प्रकार प्राप्त किया जाता है ।
आप किस का ध्यान कर कर सत्य जानते हैं ।
How is that knowledge won which illumines the content of the world Tat ? T
ell us that, Holy Sir, by meditation on which you know the Truth.
सरस्वतीदशश्लोक्या सऋचा बीजमिश्रया ।
स्तुत्वा जप्त्वा परां सिद्धिमलभं मुनिपुङ्गवाः ॥ २ ॥
सर्वश्रेष्ठ ज्ञानीयो! में सरस्वती जी की इन दस श्लोकों व बीज मन्त्र के द्वारा उपासना करके परम सिद्धीयां प्राप्त करता हूं ।
Best of Sages ! I won supreme perfection by exalting Saraswati with the reciting
of the ten verses on Her, as also the Ric stanzas with the 'seed-syllables'.
ऋषयः ऊचुः ।
कथं सारस्वतप्राप्तिः केन ध्यानेन सुव्रत ।
महासरस्वती येन तुष्टा भगवती वद ॥ ३ ॥
ऋषियों ने पूछा । किस ध्यान के द्वारा सरस्वति जी की प्राप्ति संभव है ।
महान एवं पावन सरस्वति जी को किस प्रकार प्रसन्न किया जा सकता है॥
The sages said: How, by what meditation, Sage of Dedicated Life, is the truth of
Saraswati won ? What pleases the great and sacred goddess Saraswati ? Speak.
स होवाचाश्वलायनः ।
अस्य श्रीसरस्वतीदशश्लोकीमहामन्त्रस्य ।
अश्वलायन दस श्लोकों के इस मन्त्र के वारे में बोले ।
Asvalayana then spoke: Of this great mantra of the ten verse on Saraswati.
अहमाश्वलायन ऋषिः । अनुष्टुप् छन्दः । श्रीवागीश्वरी देवता । यद्वागिति बीजम् । देवीं वाचमिति शक्तिः ।
मैं अश्वलायन ऋषि । अनुष्टुप् छन्द । श्रीवागीश्वरी देवता । यद्वग बीज । देवी वाचम शक्ति ।
I, Asvalayana, am the seer. The eight-syllabled Anustubh is the metre; the holy
Vagisvari, the divinity; 'yadvak' is the seed; 'devim vacham' the power;
ॐ प्रणो देवीति कीलकम् । विनियोगस्तत्प्रीत्यर्थे ।
श्रद्धा मेधा प्रज्ञा धारणा वाग्देवता महासरस्वतीत्येतैरङ्गन्यासः ॥
ॐ प्रणो देवि कीलक । मन्त्र का अनुप्रयोग देवि को प्रसन्न करना । श्रद्धा, बुद्धि, ज्ञान, स्मृति तथा धारणा के द्वारा वाणी की देवी महासरस्वती जी
का आह्वान ॥
Om!'pra no devi' the lynch-pin; the application (of the mantra) is for pleasing
Her; the consecration of limbs is by (invoking) faith, intelligence, wisdom,
memory, the goddess of speech and MahaSaraswati.
नीहारहारघनसारसुधाकराभां कल्याणदां कनकचम्पकदामभूषाम् ।
उत्तुङ्गपीनकुचकुम्भमनोहराङ्गीं वाणीं नमामि मनसा वचसा विभूत्यै ॥ १ ॥
प्रचुरता के साथ वाणी के संयम को प्राप्त करने के लिए मैं सरस्वती जी अभिवादन करता हूं , जो बर्फ़, मोती, कपूर तथा चन्द्रमा के समान प्रकाशित
हैं; जो शुभ फलों को प्रदान करने वाली हैं; जो सुनहरे चंपक पुष्प पुंज की माला पहने हैं; मन को हर लेने वाली हैं ॥
To win plenitude of speech, in my heart I salute the goddess Saraswati, who
shines like snow, pearls, camphor and the moon; who confers auspicious blessing;
is decked with garlands of golden Champaka blossoms; and charms the mind by her
figure with the lofty, rounded bosom.
ॐ प्रणो देवीत्यस्य मन्त्रस्य भरद्वाज ऋषिः ।
गायत्री छन्दः । श्रीसरस्वती देवता । प्रणवेन बीजशक्तिः कीलकम् ।
इष्टार्थे विनियोगः । मन्त्रेण न्यासः ॥
ॐ प्रणो देवि । भरद्वाज ऋषि । गायत्री छन्द । श्रीसरस्वती देवता । ॐ बीजशक्ति कीलक ।
मनोवांछित फल प्राप्ति के लिए इस मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Om! Of this mantra (pra no devi), Bharadvaja is the seer; Gayatri, the metre;
Sri Saraswati, the divinity; OM, the seed, power and lynch-pin; its application
is for gaining whatever is desired; consecration is with the mantra.
या वेदान्तार्थतत्त्वैकस्वरूपा परमार्थतः ।
नामरूपात्मना व्यक्ता सा मां पातु सरस्वति ॥ २ ॥
जिनका स्वभाव वेदान्त का सार है, जो परम अर्थ हैं, जो नाम और रूप में प्रकट हुई हैं – वो सरस्वति मेरी रक्षा करें ॥
Her nature the essence of Vedanta's sense,She the Supreme Sovereign,
Manifest as name and form –May Saraswati guard me !
ॐ प्रणो देवी सरस्वती वाजेभिर्वाजेनीवती ।
धीनामवित्र्यवतु ॥ १ ॥
ॐ ! माँ सरस्वति, पुष्टिकारक पदार्थों को देने वाली, विचारों की रक्षक , वो हमारी हमेशा रक्षा करें ॥
OM !May the goddess Saraswati,Dispenser of nourishment,
Guardian of thoughts,Protect us ever !
आ नो दिव इति मन्त्रस्य अत्रिरृषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता ।
ह्रीमिति बीजशक्तिः कीलकम् । इष्टार्थे विनियोगः । मन्त्रेण न्यासः ॥
आ नो देवि । अत्रि ऋषि । त्रिष्टुप छन्द । श्रीसरस्वती देवता । ह्री बीजशक्ति कीलक ।
मनोवांछित फल प्राप्ति के लिए इस मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (a no divah), Atri is the seer; Tristubh, the metre; Saraswati,
the divinity; HRIM, the seed, power and lynch-pin; its application is for
gaining whatever is desired; its application is for gaining whatever is desired;
consecration of limbs is with the mantra.
या साङ्गोपाङ्ग वेदेषु चतुर्श्वेकैव गीयते ।
अद्वैता ब्रह्मणः शक्तिः सा मां पातु सरस्वती ॥
जिन अकेली की चारों वेदों तथा वेदागों में स्तुति की गई है ।
एक मात्र ब्रह्मण शक्ति – वो सरस्वति मेरी रक्षा करें ॥
The only one extolled in Vedas four And their ancillaries; the non-dual
Potency of Brahman – May She, divine Saraswati, protect me !
ह्रीं आ नो दिवो बृहतः पर्वतादा सरस्वती यजतागं तु यज्ञम् ।
हवं देवी जुजुषाणा घृताची शग्मां नो वाचमुषती श्रुणोतु ॥ २ ॥
ह्रीं, स्वर्ग से,विशाल बाद्लों से, पवित्र सरस्वती हमारे यज्ञ में आऎं ।
हमारे आवाहन को कृपापूर्वक सुनें, जल की देवी स्वेच्छा से हमारी अर्चना सुनें ॥
HRIM, From heaven, from the giant clouds, Let holy Saraswati come
To our sacrifice; listening Kindly to the call, may the Queen
Of Waters gladly hear our sweet words !
पावका न इति मन्त्रस्य । मधुच्छन्द ऋषिः । गायत्री छन्दः । सरस्वती देवता ।
श्रीमिति बीजशक्तिः कीलकम् । इष्टार्थे विनियोगः । मन्त्रेण न्यासः ॥
पावक मन्त्र । मधुच्छन्द ऋषि । गायत्री छन्द । सरस्वती देवता । श्री बीजशक्ति कीलक ।
मनोवांछित फल प्राप्ति के लिए इस मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (pavaka nah), Madhucchandas is the seer; Gayatri, is the metre;
Saraswati, the divinity; SRIM, the seed, power and lynch-pin; its application is
for gaining whatever is desired; consecration is with the mantra.
या वर्णपदवाक्यार्थस्वरूपेणैव वर्तते ।
अनादिनिधनानन्ता सा मां पातु सरस्वती ॥
जो अकेले का अक्षर, शब्द, वाक्य तथा अर्थ में अस्तित्व है ।
जिनका न आरम्भ है और न हि अन्त – वो सरस्वति मेरी रक्षा करें ॥
Existing solely in the form of sense, Of sentence, word and letter,
Without beginning and without end – May She, infinite Saraswati, protect me !
श्रीं पावका नः सरस्वती वाजेभिर्वाजिनीवती ।
यज्ञं वष्टु धिया वसुः ॥ ३ ॥
श्री, पवित्र करने वाली सरस्वती, पुष्टिकारक पदार्थों को देने वाली, ज्ञान का भंडार - वो हमारे यज्ञ को स्वीकार करें ॥
SRIM,The purifier Saraswati,Dispenser of nourishment,
Treasure of intelligence – May She accept our sacrifice !
चोदयत्रीति मन्त्रस्य मधुच्छन्द ऋषिः । गायत्री छन्दः । सरस्वती देवता ।
ब्लूमिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ॥
चोदयत्री मन्त्र । मधुच्छन्द ऋषि । गायत्री छन्द । सरस्वती देवता । ब्लू बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (chodayitri), Madhucchandas is the seer; Gayatri, the metre;
Saraswati, the divinity; BLUM, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
अध्यात्ममधिदैवं च देवानां सम्यगीश्वरी ।
प्रत्यगास्ते वदन्ती या सा मां पातु सरस्वती ॥
जो मेरे, देवताओं के , देवों की अधिपति उनके अन्दर-बाहर बसने वाली
– वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
In the self, among the gods, The Sovereign Mistress of the gods
Dwells inwardly, forth uttering – May Saraswati protect me !
ब्लूं चोदयित्री सूनृतानां चेतन्ती सुमतीनाम् । यज्ञं दधे सरस्वती ॥ ४ ॥
ब्लूं सत्य के प्रेणना स्वरूप, उत्तम बुद्धि को जगाने वाली, सरस्वती यज्ञ स्वीकार करें ॥
BLUM Inspirer of truthful words,Awakener of noble minds, Saraswati receives
worship.
महो अर्ण इति मन्त्रस्य ।मधुच्छन्द ऋषिः । गायत्री छन्दः । सरस्वती देवता ।
सौरिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
महो अर्ण मन्त्र । मधुच्छन्द ऋषि । गायत्री छन्द । सरस्वती देवता । सौर बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (maho arnah), Madhucchandas is the seer; Gayatri, the metre;
Saraswati, the divinity; SAUH, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
अन्तर्याम्यात्मना विश्वं त्रैलोक्यं या नियच्छति ।
रुद्रादित्यादिरूपस्था यस्यामावेश्यतां पुनः । ध्यायन्ति सर्वरूपैका सा मां पातु सरस्वती ।
वो जो आंतरिक नियंत्रक की तरह तीनों विश्वों पर राज्य करती हैं ।
जो रुद्र, सूर्य तथा अन्य का रूप धरती हैं – वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
She as the inner controller Rules over all in the three worlds,
Dwells as Rudra, the Sun and others – May that Saraswati protect me !
सौः महो अर्णः सरस्वती प्रचेतयति केतुना ।
धियो विश्वा विराजति ॥ ५ ॥
सौ, सरस्वती भव्य रूप से प्रकाशित हैं - विशाल जल परत की तरह - जो ज्ञान दायक तथा विचारों की शक्ती हैं ।
SAUH, Saraswati shines splendidly – Vast sheet of water – who confers Wisdom and
vivifies all thought.
चत्वारि वागिति मन्त्रस्य उचथ्यपुत्रो दीर्घतमा ऋषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता ।
ऐमिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
चत्वारि वाग मन्त्र । उचथ्यपुत्र ऋषि । त्रिष्टुप छन्द । सरस्वती देवता । ऐम बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (chatvari vak), the seer is Uchathyaputra; Tristubh, the metre;
Saraswati, the divinity; AIM, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
या प्रत्यग्दृष्टिभिर्जीवैर्व्यज्यमानानुभूयते ।
व्यापिनि ज्ञप्तिरूपैका सा मां पातु सरस्वती ॥
जो प्रकट हो चुकी हैं, जो अन्तर्मुखी ज्ञानियों को दिखती हैं; जो एक ही व्यापक रूप से ज्ञान हैं – वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
Being manifested, She is experienced By sages looking inwardly;
Pervasive, one, form of awareness, May Saraswati protect me !
ऐं चत्वारि वाक् परिमिता पदानि तानि विदुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः ।
गुहा त्रीणि निहिता नेङ्गयन्ति तुरीयं वाचो मनुष्या वदन्ति ॥ ६ ॥
ऐं, वाक शक्ति चार समूह तक सीमित है । ये बुद्धिमान ब्राह्मण जानते हैं ।
गुफाओं में स्थित तीन नहीं हिलते - चौथे के वारे में मनुष्य बताता है ।
AIM Speech is confined to four groups of words. These, intelligent Brahmans
know. Hidden in the cave, the three do not stir – The fourth group men speak
forth.
यद्राग्वदन्तीति मन्त्रस्य भार्गव ऋषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता ।
क्लीमिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
यद्राग्वदन्त मन्त्र । भार्गव ऋषि । त्रिष्टुप छन्द । सरस्वती देवता । क्लीम बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (yadvak), the seer is Bhargava; Tristubh, the metre; Saraswati,
the divinity; KLIM, the seed, power and lynch-pin; consecration is with the
mantra.
नामजात्यादिमिर्भेदैरष्टधा या विकल्पिता ।
निर्विकल्पात्मना व्यक्ता सा मां पातु सरस्वती ॥
जिसकी आठ नाम रूप में कल्पना हुई है, सामान्य व तुल्य रूप में ।
वो समस्त रूप में प्रकट – वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
Being conceived in eightfold form Of names, general and the like,
She as the integral is manifest – May She, Saraswati, protect me !
क्लीं यद्वाग्वदन्त्यविचेतनानि राष्ट्री देवानां निषसाद मन्द्रा ।
चतस्र ऊर्जं दुदुहे पयांसि क्व स्विदस्याः परमं जगाम ॥ ७ ॥
क्लीं, जो जड़ वस्तुओं की भाषा हैं; देवों की अधिपति; शांति से विचरने वाली ।
दूध को शक्ति की धारा देने वाली; कौन है जो उनकी सर्वोच्च रूप से वच सका है ?
KLIM She is the word of inert things; The Queen of gods dwells silently;
Power milks four energy-streams;Whither has fled Her supreme form ?
देवीं वाचमिति मन्त्रस्य भार्गव ऋषिः । त्रिष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता ।
सौरिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
देवीं वाचम मन्त्र । भार्गव ऋषि । त्रिष्टुप छन्द । सरस्वती देवता । सौरत बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (devim vacham), the seer is Bhargava; Tristubh, the metre;
Saraswati, the divinity; SAUH, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
व्यक्ताव्यक्तगिरः सर्वे वेदाद्या व्याहरन्ति याम् ।
सर्वकामदुघा धेनुः सा मां पातु सरस्वती ॥
जिसके बारे में वेद तथा सभी अन्य पृथक व अपृथक वर्णन चर्चा करते हैं ।
- वह गाय जो सभी मनोकामनाओं को पूर्ण करती है , वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
Whom the Vedas and all others Of distinct or indistinct speech
Speak forth – the cow that yields all desires,May that Saraswati protect me !
सौः देवीं वाचमजनयन्त देवास्ता विश्वरूपाः पशवो वदन्ति ।
सा नो मन्द्रेषमूर्जं दुहाना धेनुर्वागस्मानुपसुष्टुतैतु ॥८ ॥
सौ देवी, ब्रह्म वाणी स्वरूपा! वे सभी प्राणियों की भाषा; सभी शक्तियों तथा स्वादिष्ट पेय पदार्थ
को देने वाली वह गाय - हमें स्तुति करने की शक्ति प्रदान करें ॥
SAUH The gods, divine Speech engendered !Her, beasts of all forms speak;
The cow that yields sweet drink and vigour – To us may lauded Speech appear !
उत त्व इति मन्त्रस्य बृहस्पतिरृशिः । त्रिष्टुप्छन्दः । सरस्वती देवता ।
समिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
उत त्व मन्त्र । बृहस्पति ऋषि । त्रिष्टुप छन्द । सरस्वती देवता । सम बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (uta tvah), the seer is Brihaspati; Tristubh, the metre;
Saraswati, the divinity; SAM, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
यां विदित्वाखिलं बन्धं निर्मथ्याखिलवर्त्मना ।
योगी याति परं स्थानं सा मां पातु सरस्वती ॥
जिसको जानने से सभी बन्धन से मुक्ति मिल जाती है,जिसको जानने बाला,उस परम आवास (मोक्ष)के सभी पथों से परिचित हो जाता है ।
- वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
Knowing whom all bonds are cut;Along all paths the knower hies;
To that supreme abode – (Freedom) – May She, Saraswati, protect me !
सं उत त्वः पश्यन्न ददर्श वाचमुत त्वः शृण्वन्न शृणोत्येनाम् ।
उतो त्वस्मै तन्वं १ विसस्रे जायेव पत्य उशती सुवासाः ॥ ९ ॥
स, यद्यपि देखने से, वाणी देखी नहीं जाती, जो सुन के भी सुनी नहीं जाती;
केवल जिसके सामने वे स्वयं को प्रकट करती हैं, जैसे अच्छे से वस्त्रों से ढकी पत्नी अपने पुरुष के सामने ॥
SAM Though seeing, one does nor behold Speech; though hearing one does not hear;
To one She does reveal Herself, As does a well-robed wife in love Unto her lord.
अम्बितम इति मन्त्रस्य गृत्समद ऋषिः । अनुष्टुप् छन्दः । सरस्वती देवता ।
ऐमिति बीजशक्तिः कीलकम् । मन्त्रेण न्यासः ।
अम्बितम मन्त्र । गृत्समद ऋषि । अनुष्टुप छन्द । सरस्वती देवता । ऐम बीजशक्ति कीलक ।
मन्त्र के द्वारा अभिषेक ।।
Of this mantra (ambitame), Gritsamada is the seer; Anustubh, the metre;
Saraswati, the divinity; AIM, the seed, power and lynch-pin; consecration is
with the mantra.
नामरूपात्मकं सर्वं यस्यामावेश्य तं पुनः ।
ध्यायन्ति ब्रह्मरूपैका सा मां पातु सरस्वती ॥
जो उनके नाम तथा रूपों की स्तुति करते हैं, जिनका ध्यान करते हैं ।
जिसका ब्राह्मण स्वरूप है - वो सरस्वती मेरी रक्षा करें ॥
Vesting things of name and form In Her, meditate they on Her,
Of whom the form is the One Brahman, May that Saraswati protect me !
ऐं अम्बितमे नदीतमे देवितमे सरस्वती ।
अप्रशस्ता इव स्मसि प्रशस्तिमम्ब नस्कृधि ॥ १० ॥
ऐं सबसे प्रिय माता! सर्वश्रेष्ठ नदी! महानतम देवी ! सरस्वती!
हमारे पास आपकी प्रशंसा करने की शक्ति नहीं है - माता! हमको शक्ति दो ॥
AIM Dearest mother ! Best of rivers !Greatest goddess ! Saraswati !
Unbelauded are we, almost – Mother ! Make for us great name !
चतुर्मुखमुखाम्भोजवनहंसवधूर्मम ।
मानसे रमतां नित्यं सर्वशुक्ला सरस्वती ॥ १ ॥
हंस के ऊपर विराजित चार मुखों बाली देवी ।
वो सरस्वती मेरे मन में नित्य वास करें ।
Female swan amidst the cluster Of the faces of the four-faced god –
May the all-white Saraswati Sport for ever in my mind !
नमस्ते शारदे देवि काश्मीरपुरवासिनी ।
त्वामहं प्रार्थये नित्यं विद्यादानं च देहि मे ॥ २ ॥
शारदा देवि को नमस्कार, जो कश्मीर की रहने वाली हैं ।
उनकी मैं हमेशा प्राथना करता हूं - मुझको योग्य ज्ञान अर्पण करें ।
Bowing to Thee, Sarada !Dweller in Kashmir's city,
The I petition for ever – Grant me the gift of right knowledge !
अक्षसूत्राङ्कुशधरा पाशपुस्तकधारिणी ।
मुक्ताहारसमायुक्ता वाचि तिष्ठतु मे सदा ॥ ३ ॥
जिनके हाथ में माला, अंकुश, फंदा तथा पुस्तक हैं ।
जिन्होने मोती की माला पहनी है, मेरी वाणी में सदा वास करें ।।
Holding in Thy hands the string Of beads, the goad, the noose, the book,
Wearing the necklace of pearls,Reside Thou ever in my speech !
कम्बुकण्ठी सुताम्रोष्ठी सर्वाभरणभूषिता ।
महासरस्वती देवी जिह्वाग्रे संनिविश्यताम् ॥ ४ ॥
शंख के समान गरदन वाली; गहरे लाल अधरों वाली; सभी प्रकार के आभरणों वाली; महासरस्वती देवी! मेरी जीह्वा पर वास करें ।
Thy neck is as the conch; thy lip Deep red; decked with all ornaments
Art thou, goddess Saraswati !Great One ! reside on my tongue-tip !
या श्रद्धा धारणा मेधा वाग्देवी विधिवल्लभा ।
भक्तजिह्वाग्रसद्ना शमादिगुणदायिनी ॥ ५ ॥
श्रद्धा, धारणा, ज्ञान आप हैं, वाणी की देवी, ब्रह्मा की पत्नी; भक्तों की जीह्वा पर वास करने वाली, सभी गुणों जैसे बुद्धि का संयम, को देने
वाली।
Faith, grasp, intelligence Thou art, Goddess of Speech, spouse of Brahma;
Thy home, the tongue-tip of devout Souls; Thou the giver of virtues, Such as
restraint of mind's movements.
नमामि यामिनीनाथलेखालङ्कृतकुन्तलाम् ।
भवानीं भवसन्तापनिर्वापणसुधानदीम् ॥ ६ ॥
भवानी, हम आपको नमन करते हैं! जिसकी लेटें नवचन्द्र को अंलकृत करती हैं ।
आप अमृत की वो धारा है जो संसार की ह्र तपन का नाश करती है ।।
Obeisance to Thee, O Bhavani ! Whose tresses deck the crescent moon.
Thou art the stream of nectar that Extinguishes samsara's heat.
यः कवित्वं निरातङ्कं भक्तिमुक्ती च वाञ्छति ।
सोऽभ्यैर्च्यैनां दशश्लोक्या नित्यं स्तौति सरस्वतीम् ॥ ७ ॥
जो दोषरहित कवित्व का उपहार पाना चाहते हैं, जो भक्ति तथा मुक्ति की अभिलाषी हैं।
इन द्स श्लोकों से नित्य सरस्वती की स्तुति करें ।
Whoso the gift of faultless poesy,And enjoyment and Freedom seeks,
With these ten verses, worshipping ever, Bestows daily praise on Saraswati,
तस्यैवं स्तुवतो नित्यं समभ्यर्च्य सरस्वतीम् ।
भक्तिश्रद्धाभियुक्तस्य षण्मासात्प्रत्ययो भवेत् ॥ ८ ॥
जो इस प्रकार हमेशा सरस्वती की स्तुति करता है ।
एवं जिसमें समर्पण व विश्वास है, छः महीनों में सिद्धि प्राप्त कर लेता है ।
To him who thus unfailingly Worships and lauds Saraswati,
Who has both faith and devotion,Conviction comes in six brief months.
ततः प्रवर्तते वाणी स्वेच्छया ललिताक्षरा ।
गद्यपद्यात्मकैः शब्दैरप्रमेयैर्विवक्षितैः ॥ ९ ॥
वो स्वाभाविक रूप से विद्वान होता है ।
तथा सत्य रूप में गद्य व पद्य को उत्प्न्न करता है।
From him streams forth Saraswati Spontaneous, lovely-lettered,
In sounds of poetry and prose Of import true and unmeasured.
अश्रुतो बुध्यते ग्रन्थः प्रायः सारस्वतः कविः ।
इत्येवं निश्चयं विप्राः सा होवाच सरस्वती ॥ १० ॥
सारस्वत कवि द्वारा यह अनसुना व्याख्यान ।
सत्व सरस्वती की व्याख्या करता है।
A text unheard the poet Saraswat grasps;
Saraswati's being he shares.
आत्मविद्या मया लब्धा ब्रह्मणैव सनातनी ।
ब्रह्मत्वं मे सदा नित्यं सच्चिदानन्दरूपतः ॥ ११ ॥
Saraswati thus spake: Through Me even Brahma won Self-knowledge eternal;
Ever being Truth, Knowledge, Bliss, Mine is perpetual Brahmanhood, Without let
or hindrance.
प्रकृतित्वं ततः सृष्टं सत्त्वादिगुणसाम्यतः ।
सत्यमाभाति चिच्छाया दर्पणे प्रतिबिम्बवत् ॥ १२ ॥
Thence through equilibrium Of qualities, Sattva, Rajas, Tamas, become
I Prakriti; in Me Chit's semblance shines, As reflection in mirror fair.
तेन चित्प्रतिबिम्बेन त्रिविधा भाति सा पुनः ।
प्रकृत्यवच्छिन्नतया पुरुषत्वं पुनश्च ते ॥ १३ ॥
Once more, Prakriti shines Threefoldwise, through that Reflection of the Chit;
And as determined by Prakriti, am I Purusha too verily.
शुद्धसत्त्वप्रधानायां मायायां बिम्बितो ह्यजः ।
सत्त्वप्रधाना प्रकृतिर्मायेति प्रतिपाद्यते ॥ १४ ॥
The Unborn, in Maya In which pure Sattva reigns, Is reflected; Maya,
Prakriti is, that has Sattva dominant.
सा माया स्ववशोपाधिः सर्वज्ञस्येश्वरस्य हि ।
वश्यमायत्वमेकत्वं सर्वज्ञत्वं च तस्य तु ॥ १५ ॥
That Maya is adjunct, Wholly subordinate To all-knowing Ishwara;
For, His alone oneness, Over Maya lordship, and Omniscience are, in truth.
सात्त्विकत्वात्समष्टित्वात्साक्षित्वाज्जगतामपि ।
जगत्कर्तुमकर्तुं वा चान्यथा कर्तुमीशते ॥ १६ ॥
Being of Sattva made,In essence collective, Of worlds the spectator,
He is God who holds power To make, unmake or otherwise Make the universe; He
Has virtues like all-knowingness.
यः स ईश्वर इत्युक्तः सर्वज्ञत्वादिभिर्गुणैः ।
शक्तिद्वयं हि मायया विक्षेपावृत्तिरूपकम् ॥ १७ ॥
Maya has forces two; one projection, The other, concealment: the first projects
The world – all that is subtle and all gross.
विक्षेपशक्तिर्लिङ्गादिब्रह्माण्डान्तं जगत्सृजेत् ।
अन्तर्दृग्दृश्ययोर्भेदं बहिश्च ब्रह्मसर्गयोः ॥ १८ ॥
The second veils, within, the gulf Between the Seer and seen; without,
The gulf between creation and Brahman. Maya causes endless cosmic flux.
आवृणोत्यपरा शक्तिः सा संसारस्य कारणम् ।
साक्षिणः पुरतो भातं लिङ्गदेहेन संयुतम् ॥ १९ ॥
Nescience appears in Witness-light,To subtle body conjoined,
Spirit and mind co-dwelling there Become jiva phenomenal.
चितिच्छाया समावेशाज्जीवः स्याद्व्यावहारिकः ।
अस्य जीवत्वमारोपात्साक्षिण्यप्यवभासते ॥ २० ॥
His Jivahood,Through ascription shines forth, also,In Witness-light; together
with
The fall of what conceals, and so,The shining forth of distinction,That
(Jivahood) disappears, too.
आवृतौ तु विनष्टायां भेदे भातेऽपयाति तत् ।
तथा सर्गब्रह्मणोश्च भेदमावृत्य तिष्ठति ॥ २१ ॥
So also, through subservience Of Brahman to the Power which
Veils Its difference from cosmos, Brahman shines forth in mutations.
या शक्तिस्त्वद्वशाद्ब्रह्म विकृतत्वेन भासते ।
अत्राप्यावृतिनाशेन विभाति ब्रह्मसर्गयोः ॥ २२ ॥
Here, too, the difference that holds Between Brahman and the cosmos
Shows not, once Maya's power which Conceals falls low; their difference Is in
creation; in Brahman never.
भेदस्तयोर्विकारः स्यात्सर्गे न ब्रह्मणि क्वचित् ।
अस्ति भाति प्रियं रूपं नाम चेत्यंशपञ्चकम् ॥ २३ ॥
Five factors are there here; being,Shining, loving, form, and name, too;
The first three to Brahman pertain;Two others constitute the world.
आद्यत्रयं ब्रह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्वयम् ।
अपेक्ष्य नामरूपे द्वे सच्चिदानन्दतत्परः ॥ २४ ॥
Leave aside the last two factors,Be intent on the former three;
Either in the heart, or without,Practise always concentration.
समाधिं सर्वदा कुर्याधृदये वाथ वा बहिः ।
सविकल्पो निर्विकल्पः समाधिर्द्विविधो हृदि ॥ २५ ॥
Twofold is concentration In the human heart:
with or without Aspects; that with aspects is, then,
दृश्यशब्दानुभेदेन स विकल्पः पुनर्द्विधा ।
कामाद्याश्चित्तगा दृश्यास्तत्साक्षित्वेन चेतनम् ॥ २६ ॥
Twofold, conforming to 'word'And 'object'; desire and its train
Are objects of the mind; of them, As spectator, meditate on
ध्यायेद्दृश्यानुविद्धोऽयं समाधिः सविकल्पकः ।
असङ्गः सच्चिदानन्दः स्वप्रभो द्वैतवर्जितः ॥ २७ ॥
Consciousness: that concentration Conforms to objects. 'I without
Taints am; being, knowing, loving I am; self-shining, devoid of Duality': to
'word' conforms.
अस्मीतिशब्दविद्धोऽयं समाधिः सविकल्पकः ।
स्वानुभूतिरसावेशाद्दृश्यशब्दाद्यपेक्षितुः ॥ २८ ॥
Thus concentration with aspects. Abandoning 'objects' and 'words'
For joy of deep Self-experience, One wins concentration without Aspects: a flame
in windless spot.
निर्विकल्पः समाधिः स्यान्निवातस्थितदीपवत् ।
हृदीव बाह्यदेशेऽपि यस्मिन्कस्मिंश्च वस्तुनि ॥ २९ ॥
Like to concentration In the heart, outside too, in some Object twofold
concentration
Takes place with discrimination Of name and form from pure Being.
समाधिराद्यसन्मात्रान्नामरूपपृथक्कृतिः ।
स्तब्धीभावो रसास्वादात्तृतीयः पूर्ववन्मतः ॥ ३० ॥
The third, as said above, takes place When taste of bliss to silence leads;
Time may, without a break, be spent In these six concentrations well.
एतैः समाधिभिः षड्भिर्नयेत्कालं निरन्तरम् ।
देहाभिमाने गलिते विज्ञाते परमात्मनि ।
यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र परामृतम् ॥ ३१ ॥
With conceit in body gone,And Supreme Self realized, Wherever the mind may roam
There rests immortality. The knot of heart is cut asunder
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दृष्टे परावरे ॥ ३२ ॥
And all doubts are slain; All modes of action dwindle away
When the Supreme Self is seen.
मयि जीवत्वमीशत्वं कल्पितं वस्तुतो नहि ।
इति यस्तु विजानाति स मुक्तो नात्र संशयः ॥ ३३ ॥
A finite soul, the supreme God – These notions are to Me imputed.
They are not real – who knows this, In truth, is free – doubt is there none.
This is the secret wisdom.
ॐ वाङ्मे मनसि प्रतिष्ठिता । मनो मे वाचि प्रतिष्ठितम् ।
आविरावीर्म एधि । वेदस्य म आणीस्थः । शृतं मे मा प्रहासीः ।
अनेनाधीतेनाहोरात्रान्सन्दधामि । ऋतं वदिष्यामि ।
सत्यं वदिष्यामि । तन्मामवतु । तद्वक्तारमवतु ।
अवतु मामवतु वक्तारमवतु वक्तारम् ॥
॥ इति सरस्वतीरहस्योपनिषत्समाप्ता ॥
Om ! May He protect us both together; may He nourish us both together; May we
work conjointly with great energy,May our study be vigorous and effective; May
we not mutually dispute (or may we not hate any).
Here ends the Saraswati-Rahasyopanishad
No comments:
Post a Comment